Δημοσιεύουμε ένα ωραίο κείμενο που διαβάσαμε στο πολιτιστικό - κοινωνικό στέκι Ταξίδι Χωρίς Χάρτη στα Πετράλωνα
Δύο Κόσμοι
ή πώς οι ανατρεπτικές ιδέες γίνονται τροφή στο στόμα του λύκου
Οι λέξεις δεν έχουν ουσία αν δεν συνοδεύονται από πράξεις…
Αυτοοργάνωση, αυτοδιαχείριση, αλληλεγγύη, συλλογικότητα... Το να αναπαράγεις αυτές τις λέξεις, από μόνο του, δεν λέει απολύτως τίποτα. Η σημασία αυτών των εννοιών προκύπτει μέσω των πράξεων. Αν δεν πράξεις συλλογικά, αν δεν νιώσεις την αλληλεγγύη, το να αναπαράγεις απλώς τα παραπάνω και να τα παρουσιάζεις ως εναλλακτικές δράσεις ή λύσεις στους καιρούς που ζούμε φαντάζει λίγο αντιφατικό και μερικές φορές ανόητο. Φαίνεται ότι η ύπαρξη πράξεων είναι από τα πιο ουσιαστικά ζητήματα. Η ουσία των πράξεων λοιπόν απαντάται άμεσα στις ανθρώπινες σχέσεις, το ίδιο και η συνείδηση που γεννιέται βιώνοντας την συλλογική δράση, την αλληλεγγύη, την αυτοοργάνωση, την ισότητα. Η ενεργή συμμετοχή σε μια συλλογικότητα, οι ατέλειωτες ώρες ψαχουλεύοντας όνειρα και επιθυμίες, ξεπερνά την ίδια την πραγματικότητα και την λογική ανάθεσης που έχουμε συνηθίσει να ζούμε. Ο σεβασμός και η δράση σε κοινό χρόνο και χώρο (αυτόν που μοιραζόμαστε) αρχίζει να αποβάλλει από τις κοινωνικές σχέσεις την λογική του ανταγωνισμού και του ατομισμού. Έτσι πρακτικά πλέον ζεις μια διαφορετική πραγματικότητα. Αυτή της ισοτιμίας, της ανταλλαγής, της αυτοδιάθεσης, της συνεργασίας. Μαθαίνεις να ακούς, να σκέφτεσαι, να αντιδράς, να εκφράζεσαι, να συναποφασίζεις, να στηρίζεις και να στηρίζεσαι. Χωρίς υποδείξεις και χωρίς μεσάζοντες στην καθημερινότητα σου. Αυτή είναι η ουσία που εμπεριέχει μια συλλογική στάση ζωής. Το άτομο μαθαίνει να ζει με υποχρεώσεις, ευθύνες και δικαιώματα, μέσα σε ένα σύνολο ισοτιμίας.
Η εξουσία ντύνεται κάθε φορά με τα ρούχα της εποχής
Δεν είναι αντιφατικό λοιπόν οι έννοιες που αναφέρθηκαν να διαφημίζονται απλώς ως λέξεις; Γίνεται να παρέχονται ως έτοιμες λύσεις, ως ένα προϊόν ή ως ένα εναλλακτικό πολιτικό «πακέτο»; Η εξουσία χρησιμοποιεί τις παραπάνω έννοιες και τις αναπαράγει έτσι ώστε να επαναπροσδιορίζονται τα μέσα πολιτικής εξουσίας ανάλογα με τις ανάγκες της εποχής, θολώνοντας το τοπίο1. Διαφαίνεται διαρκώς μια επιθυμία αφομοίωσης και φιλτραρίσματός τους, ιδιαίτερα οξυμένη μάλιστα στην υπάρχουσα καπιταλιστική πραγματικότητα.
Τα αδιέξοδα γεννούν καινούργια μονοπάτια
Η περίοδος που διανύουμε, δηλαδή η περίοδος που σε όλους είναι γνωστή ως «περίοδος της κρίσης» έχει για πολλούς γεννήσει προβληματισμούς όχι μόνο σχετικά με το υπάρχον οικονομικό σύστημα αλλά και σχετικά με τις αξίες του υπάρχοντος κοινωνικού γίγνεσθαι2. Αυτό, αν και θέτει προβληματισμούς σχετικά με τον χρόνο που προκύπτει αυτή η αμφισβήτηση (είναι δηλαδή κάπως προβληματικό το γεγονός ότι αμφισβητούμε παγιωμένες καταστάσεις μόνο όταν αυτές φτάνουν στο απροχώρητο), παρόλα αυτά είναι θετικό έστω και με αργά κοινωνικά αντανακλαστικά να δημιουργηθούν πεδία συζήτησης και εντέλει νέες δομές αμφισβήτησης και αντίστασης, που αποτελούν μονοπάτια προς έναν άλλον πιο δίκαιο κόσμο.
Να μην δημιουργούμε μονοπάτια που μας επιστρέφουν στα αδιέξοδα
Όλες αυτές οι έννοιες που προαναφέραμε δεν προκύπτουν όμως τυχαία απ’ την δεδομένη περίοδο αλλά έχουν δουλευτεί στα χρόνια και έχουν ιστορία που αναδεικνύει την διαχρονικότητα τους και την αξία τους ανεξάρτητα από την δεδομένη προβληματική κατάσταση (για εμάς προβληματική ήταν και πριν). Το ζήτημα της αυτοοργάνωσης σε κάθε πτυχή της ζωής, δεν προέκυψε χθες. Μπορεί κανείς να εντοπίσει παραδείγματα σε χαρακτηριστικές ιστορικές περιόδους (π.χ. οι επαναστατικές περίοδοι στις αρχές του 20ου αιώνα σε Ρωσία, Ισπανία3), σε κοινότητες που έχουν μείνει στην ιστορία για τις διαφορετικές μορφές οργάνωσής τους (π.χ. οι ρώσικες αγροτικές κοινότητες των μιρ, αυτόνομες κοινότητες των Ζαπατίστας ή και δείγματα αυτονομίας, αλληλοβοήθειας και αυτοοργάνωσης σε τοπικό επίπεδο στην ελληνική ύπαιθρο κλπ), ενώ δείγματα αυτοοργάνωσης που πιθανόν δεν έχουν καταγραφεί προέκυπταν και θα προκύπτουν πάντοτε. Δεν είναι λοιπόν πρόσκαιρες λύσεις για να υποκαταστήσουμε τις δομές που το καταρρέον πολιτικό – οικονομικό σύστημα και το κράτος έχουν αφήσει ακάλυπτες. Είναι προτάγματα και συνειδητές επιλογές γεμάτες ευθύνη σχετικά με έναν διαφορετικό τρόπο ζωής που προσπαθεί να αποφύγει τις εξουσιαστικές σχέσεις και τις σχέσεις ανάθεσης, προτάγματα που αναδεικνύουν την αλληλεγγύη και την αλληλοβοήθεια ως μέγιστα κοινωνικά αγαθά και σέβονται την διαφορετικότητα του καθενός.
Παραδείγματα χρήσης και εκμετάλλευσης των μέσων και των εννοιών που υπερασπιζόμαστε
Δεν είναι λίγοι λοιπόν που είτε εσκεμμένα είτε λόγω παρερμήνευσης οικειοποιούνται τις εν λόγω έννοιες παρουσιάζοντας τες ως λύσεις ώσπου οι δομές του καπιταλισμού να ανορθωθούν και πάλι και άλλοι χρησιμοποιώντας τες επιτηδευμένα εκμεταλλευόμενοι το ρεύμα που ευνοεί προς αυτές. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που είδαμε κομματικούς φορείς με ψηφοθηρικούς σκοπούς να προσπαθούν να ενσωματώσουν στην κομματική τους ταυτότητα ολόκληρες λαϊκές συνελεύσεις ή να οικειοποιούνται έννοιες όπως η άμεση δημοκρατία και η αυτοοργάνωση, ενώ μέχρι πρότινος, μάλιστα, δεν είχαν καμία αναφορά σε αυτές. Σε ορισμένες περιόδους είχαν ως κεντρική τους πολιτική προπαγάνδα τα καλέσματα «λαϊκών συνελεύσεων» έχοντας ταυτόχρονα κεντρικούς ομιλητές (αυτόματα δηλαδή υπονομεύουν και καταργούν την έννοια της λαϊκής συνέλευσης και της άμεσης δημοκρατίας, της οποίας ήταν και πρακτικά παραμένουν εναντίον). Δεν είναι λίγες οι φορές που είδαμε επιχειρήσεις και άτομα να καιροσκοπούν προωθώντας το αντικαπιταλιστικό τους προσωπείο (μέχρι και επιχειρήσεις που βασίζονται στα γνωστά συστήματα πυραμίδα4 πλέον προσηλυτίζουν κόσμο υποστηρίζοντας ότι η «πυραμίδα» βασίζεται στην αυτοοργάνωση και την αλληλεγγύη μεταξύ των «από κάτω») και επίσης δεν είναι καθόλου λίγες οι φορές που διάφοροι καλοθελητές παρουσιάζονται ως αυτόκλητοι σωτήρες που θα μας βοηθήσουν να σταθούμε όρθιοι στην κρίση. Είδαμε να στήνονται από δημοσιογράφους που ανακάλυψαν καινούργιο λαβράκι και από κόμματα της αριστεράς ιντερνετικές πλατφόρμες που εμπεριέχουν προς «δική μας διευκόλυνση» όλα τα αυτοοργανωμένα εγχειρήματα και την ατζέντα τους. Είδαμε να ξεπηδάνε συνεχώς καινούργιες Μ.Κ.Ο και ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. από «επαγγελματίες φιλάνθρωπους» που συχνά – πυκνά οικειοποιούνται τις έννοιες αυτές συγχέοντάς τες με την φιλανθρωπία5 Τέλος, δεν φανταζόμασταν ότι θα μπορούσαν να μείνουν ποτέ απέξω από το παιχνίδι οι επιχειρηματίες και οι μεγαλοεργολάβοι του πολιτισμού. Αλλά για αυτούς θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω.
Infinite loop/Ατέρμονος βρόχος6
Σε γενικά πλαίσια όπως έχουμε παρατηρήσει πάντοτε στην ιστορία, έτσι και τώρα, γίνεται μία προσπάθεια, από ετερόκλητους παράγοντες, αφομοίωσης ανατρεπτικών εννοιών και εγχειρημάτων ή ενσωμάτωσης σε ήδη υπάρχουσες δομές που δεν αποτελούν απειλή για το σύστημα ή ακόμη και οικειοποίησης των δομών και χειραγώγησης των ανθρώπων που προσπαθούν για αυτές.
Είναι σαφές ότι αποτελούμε μέρος ενός φαύλου κύκλου όπου ο Α ο οποίος ευθύνεται για μία κακή διαχείριση (που έχει π.χ. ως αποτέλεσμα την ανεργία) ταυτόχρονα κάνει κριτική και δηλώνει σωτήρας που θα μας βγάλει από αυτή χρησιμοποιώντας τις πλάτες μας και πολλές φορές τις δομές που είχαμε δημιουργήσει προκειμένου να αντισταθούμε και να ζήσουμε με αξιοπρέπεια (βλ. πάλι 5). Και όλα αυτά τα κάνει πάντοτε με δικόν του επιλεκτικό τρόπο και για δικούς του σκοπούς.
Δύο κόσμοι…
Διαφαίνονται διαρκώς δύο κόσμοι. Ο ένας προσπαθεί να κάνει όλες αυτές τις έννοιες πράξη και ουσία. Ο άλλος πίσω από όλα αναγνωρίζει πάντα συμφέροντα (οικονομικά – πολιτικά – κομματικά). Ο ένας προσβλέπει σε έναν πιο όμορφο και πιο δίκαιο κόσμο, ο άλλος μεταφράζει τη ζωή σε αριθμούς και ποσοστά. Όλα τα επιχειρήματα του πρώτου όμως χάνουν την ισχύ τους απ’ την στιγμή που κάποιος απαντά ορθολογιστικά με νούμερα και χρηματικά ποσά. Σ’ αυτό ακριβώς πιστεύουμε ότι έγκειται και η δυσκολία να εξαπλωθεί και να γίνει κοινωνικό όραμα η ουτοπία αυτού του κόσμου. Δεν χωράνε «ανισότητες» στις αισθήσεις, δεν υπάρχει «αποτελεσματικότητα» στα συναισθήματα. Αυτόν τον κόσμο περισσότερο τον αισθάνεσαι παρά τον εξηγείς και πείθεις για αυτόν. Δεν τον ορίζεις μέσα από όρους μάρκετινγκ... Από αυτόν τον κόσμο θαρρούμε πως έρχεται και η τέχνη…
Τέχνη και αντιφάσεις
Ωστόσο, ό,τι ισχύει για όλα τα προηγούμενα, ισχύει και για την τέχνη: είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις την τέχνη από τους νόμους της αγοράς αφού ταυτίζεται ολοένα και περισσότερο με το χρήμα και το θέαμα. Και είναι πολύ σύνθετο να εξηγήσεις όλες αυτές τις αντιφάσεις που παρουσιάζονται στα πολιτιστικά δρώμενα. Αποτελεί άραγε για κάποιους αντίφαση η ύπαρξη χιλιάδων χορηγών κάτω από κάθε καλλιτεχνική εκδήλωση; Ή το ανέβασμα θεατρικών έργων με σαφή επαναστατικά χαρακτηριστικά που αρμόζουν στην εποχή, από ξεπεσμένους μεγάλο-ηθοποιούς που αποτελούν αυτό που λέμε καλλιτεχνικό στερέωμα; Όσο περισσότερες οι αντιφάσεις, τόσο μεγαλύτερος και ο αποπροσανατολισμός. Και όσο αυτά τα πρότυπα, του θεάματος και της αγοράς, εγκαθίστανται, τόσο η έκφραση θα εγκλωβίζεται σε αυτά τα πλαίσια.
Ζητούμενο η αμεσότητα στην τέχνη
Η έκφραση μέσω της τέχνης και η σύνδεσή της με την καθημερινότητα είναι ζωτικής σημασίας. Άλλωστε η δημιουργία στην καθημερινή ζωή δίνει ένα ουσιαστικό νόημα στην επικοινωνία όταν αυτή γίνεται με αμεσότητα και στηρίζεται στο συναίσθημα. Το συναίσθημα (άρα και η τέχνη) είναι ίσως ο σημαντικότερος παράγοντας που μπορεί να μας ωθήσει στην πρωτοβουλία άρα στην αυτοοργάνωση και να μας φέρει με αποφασιστικά βήματα πιο κοντά στην ελευθερία. Αυτή η αμεσότητα στην τέχνη και η προσπάθεια ανατροπής των στερεοτύπων και των κυρίαρχων αντιλήψεων περί τέχνης και αγοράς, είναι ζητούμενο σε πολλά αυτοδιαχεριζόμενα στέκια ή καλλιτεχνικές συλλογικότητες. Αναζητώντας την γέννηση κάτι διαφορετικού και ελπιδοφόρου προκύπτουν νέα μέσα, λογικές και τρόποι δράσης μακριά από την κυρίαρχη εικόνα που περιγράψαμε. Χωρίς την λογική των χορηγών, του χρήματος, των δημοσίων σχέσεων, των αυθεντιών, των ειδικών, της δόξας. Με θεμελιώδη χαρακτηριστικά την ελευθερία στην έκφραση, την ελεύθερη συνεισφορά, τη συμμετοχή, σε μικρούς χώρους γειτονιάς, σε πλατείες, στο δρόμο. Αντίθετα με την λογική της στείρας αναπαραγωγής ενός θεάματος ή την φρενίτιδα για όλο και μεγαλύτερη ποσότητα που χαρακτηρίζει την εποχή που διανύουμε.
Η τέχνη και η εξέλιξη της αγοράς
Δυστυχώς όμως οι αντιφάσεις αυξάνονται και τα ίδια τα μέσα τα οποία χρησιμοποιούνται για την ανατροπή της υπάρχουσας πολιτιστικής κατάστασης φαίνεται ότι γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης ταχύτατα κι έτσι η συναισθηματική εγρήγορση και η αμεσότητα δίνουν χώρο στην διαμεσολάβηση και στην λογική του κέρδους. Έτσι για παράδειγμα την ίδια στιγμή που μια δανειστική βιβλιοθήκη στήνεται αυτοοργανωμένα σε ένα στέκι γειτονιάς, το ίδιο εύκολα θα δούμε να δημιουργείται για μαρκετινίστικους/διαφημιστικούς σκοπούς και από τον Παυλίδη σε happenings με δώρο σοκολάτες. Από εκεί που γίνεται ζητούμενο η ανταλλαγή γνώσεων και τεχνικών, από άνθρωπο σε άνθρωπο, το ίδιο εύκολα θα δούμε εργαστήρια do-it-yourself ή εργαστήρια αυτομόρφωσης ακόμα και στα mall, πάντα με αρωγό γνωστούς και καταξιωμένους καλλιτέχνες (με το αζημίωτο βέβαια…). Είναι επίσης σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι ήδη διανύουμε την παρακμή των τεχνών της αμφισβήτησης και του δρόμου, όπως π.χ. το graffiti και το hip-hop7, αφού πλέον σε πολύ μεγάλο βαθμό έχουν μπει σε ξενυχτάδικα, εμπορικά καταστήματα, σε στέγες πολιτισμού, tv και lifestyle. Μια ακόμα απόδειξη για το πώς η τέχνη καταλήγει να γίνεται ένα εργαλείο χειραγώγησης που ανανεώνεται ανάλογα με τις μόδες και τις τάσεις. Είναι επίσης φανερό ότι όλος αυτός ο καλλιτεχνικός συρφετός που ταυτιζόταν τόσο χρόνια με την χλιδή, τις υπερπαραγωγές και τα ακριβά εισιτήρια (παρουσιάζοντας την τέχνη ως ένα είδος πολυτέλειας), έχει μεταφερθεί για να επιβιώσει, από τα μέγαρα και τους μεγάλους καλλιτεχνικούς πολυχώρους, σε υπόγεια, σε φουαγιέ στεγών πολιτισμού και παρουσιάζει επαναστατικές και εναλλακτικές παραστάσεις. Η ανάγκη της κοινωνίας να εκφραστεί μέσω της δημιουργίας φαίνεται ότι για τους μεγαλοεργολάβους του πολιτισμού είναι απλώς μια ακόμη ευκαιρία για κέρδος και για business. Η αντίληψη της τέχνης ως προϊόν ή μέσο χειραγώγησης από την εξουσία είναι ξεκάθαρη. Στα μεγαθήρια των στεγών πολιτισμού του Ωνάση ή του Νιάρχου, με τις ατέλειωτες αίθουσες, μεσουρανεί το καινούργιο επιχειρηματικό σχέδιο πολιτισμού που προτάσσεται στην κοινωνία. Και η εξέλιξη φαίνεται εφικτή αρκεί οι βιτρίνες των διαφημίσεων να φωτίζονται και οι ταμπέλες των χορηγών να πληθαίνουν. Το νέο ρεύμα λέει λοιπόν ότι μέσα σε αυτούς τους χώρους, χτυπιούνται οι κοινωνικές ανισότητες, ο καπιταλισμός, η αποξένωση, η κρίση, ο ρατσισμός, το πολιτικό γίγνεσθαι, γίνονται αυτοκριτικές από τους μεγάλους καλλιτέχνες για τις περιόδους της απληστίας και καταναλωτικής φούσκας πάντα όμως με χορηγό τους εφοπλιστές, την Cosmote, τη Vodafone και αρωγό το κράτος, το υπουργείο πολιτισμού και τους ίδιους ανθρώπους στις διευθυντικές θέσεις. Άραγε δεν είναι αντιφατικά όλα αυτά; Το παιχνίδι παραμένει ακριβώς το ίδιο και για αυτό το λόγο είναι επιτακτική η ανάγκη να αναθεωρήσουμε την εικόνα που έχουμε για αυτό που λέμε πολιτισμό, δημιουργία και τέχνη.
Δεν υπάρχουν απόλυτοι ορισμοί…
Σκοπός αυτού του κειμένου δεν είναι να διεκδικήσει κάποια απόλυτη αλήθεια ή ορισμό για τα παραπάνω. Προβληματισμούς και σκέψεις προσπαθούμε να μοιραστούμε. Το να θέσει κανείς κάποια «όρια» για το πότε η τέχνη ή οι έννοιες για τις οποίες γράψαμε αυτό το κείμενο (αυτοοργάνωση, αυτοδιαχείριση, αλληλεγγύη, συλλογικότητα...) όντως αναφέρονται στο περιεχόμενό τους και πότε γίνονται ένα άνευ ουσίας περιτύλιγμα δεν είναι εύκολο - ίσως καν θεμιτό. Τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο σύνθετα, αν σκεφτεί κανείς ότι η αντιφατική χρήση των εννοιών δεν περιορίζεται σε συγκεκριμένους ανθρώπους που αόριστα ονομάζουμε «αφεντικά», αλλά βρίσκει χώρο σε οποιονδήποτε ανάμεσά μας γίνεται αποδέκτης του ανταγωνιστικού συστήματος του οποίου είμαστε μέρος.
Η «εναλλακτικότητα» ως μόδα
Η «εναλλακτικότητα», για παράδειγμα, είναι γεγονός ότι στις μέρες μας έχει γίνει μόδα. Αυτό μπορεί να έχει θετικά στοιχεία, αφού περισσότεροι άνθρωποι δοκιμάζουν έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης, ο οποίος θα μπορούσε να γίνει αντίβαρο σε μια «ψυχρή» κοινωνία. Όμως θέλει προσοχή το «εναλλακτικό» lifestyle να μην καταπίνει την ουσία. Να τονίσουμε εδώ πάλι ότι ζητούμενο δεν είναι μια αποστειρωμένη «καθαρότητα» των εννοιών για μια κλειστή ομάδα ή για λίγους, είναι ζητούμενο το άνοιγμα και η οικειοποίησή τους από όλο και περισσότερους ανθρώπους. Ούτε μια κοινωνική τάση είναι αντικείμενο προς δαιμονοποίηση, εξάλλου όλοι από κάποιον/ους εμπνεόμαστε και επηρεαζόμαστε. Μια επιφανειακή μίμηση όμως καταλήγει εύκολα να γίνει απλώς ένας ακόμα τρόπος κατανάλωσης, αλλοιώνοντας και ισοπεδώνοντας μάλιστα στο διάβα της το όποιο βαθύτερο περιεχόμενο. Αυτό που διαφοροποιεί τα πράγματα είναι αν συνοδεύεται με κριτική σκέψη, προσωπικό φιλτράρισμα, ευθύνη, δέσμευση και πράξη.
Η ουσία και το νόημα των λέξεων αλληλεγγύη, συλλογικότητα, αυτοοργάνωση, αυτοδιαχείριση σε κάθε περίπτωση δεν είναι κάτι πολύπλοκο και απόμακρο, ούτε ταυτίζεται με καμία συγκεκριμένη ιδεολογία ή πολιτική θέση. Οι λέξεις αυτές αφορούν σχέσεις και αποτελούν έκφραση συναισθημάτων, άρα πηγάζουν από τον κάθε άνθρωπο. Και αφού ακριβώς σχετίζονται με συναισθήματα, ίσως ανήκουν περισσότερο στη σφαίρα της τέχνης παρά του ορθού λόγου. Με άλλα λόγια… ό,τι προσπαθήσαμε να πούμε μέσα από αυτό το κείμενο ίσως να μη συνάντησε τη σκέψη σου, ενώ ένα ποίημα που έχεις διαβάσει ή κάπου θα βρεις να σε κάνει να το αισθανθείς πολύ πιο άμεσα, εύστοχα κι αληθινά.
1. Η εξουσία και η έννοια της είναι διαχρονική, η μορφή της όμως αναδημιουργείται διαφορετική κατά καιρούς απ’ τον ίδιο της τον εαυτό (Π.Π.Παζολίνι - Καλντερόν)
2. Ένα οικονομικό σύστημα άλλωστε δεν μπορεί να είναι κάτι αυτόνομο και αποκομμένο από όλα τα υπόλοιπα που απαρτίζουν τον κοινωνικό βίο. Είναι σίγουρο ότι επηρεάζει άμεσα και έμμεσα τις σχέσεις και τις αξίες που θέτει το κοινωνικό σύνολο. Πολύ δε μάλλον σε ένα σύστημα όπως το καπιταλιστικό όπου ως μέγιστες αξίες αναδεικνύονται το χρήμα, η καριέρα, η ανάπτυξη ακόμη και με αθέμιτα μέσα.
3. Τα παραδείγματα που δίνουμε εδώ σε καμία περίπτωση δεν τα εξιδανικεύουμε και δεν τα επικαλούμαστε ως πρότυπα αλλά αναφέρονται για να γίνει περισσότερο κατανοητό ότι το ζήτημα της αυτοοργάνωσης είναι διαχρονικό και υπερτοπικό.
4. Η πυραμίδα επενδυτών αποτελεί ένα επενδυτικό σχήμα που περιλαμβάνει την πληρωμή απόδοσης σε ανθρώπους που επένδυσαν σε αυτήν από τα χρήματα που πληρώνονται από μεταγενέστερους επενδυτές, αντί από τα καθαρά κέρδη που συγκεντρώνονται από πραγματικές πωλήσεις.
5. Ένα κεφάλαιο από μόνο του είναι ο οργανισμός της Unesco με την κ. Μαριάννα Βαρδινογιάννη που με την επίφαση της αγαθοεργίας συγκαλύπτουν και υποθάλπουν πολιτικές, επιχειρηματικές και οικονομικές σκοπιμότητες. Στην παρούσα φάση η Unesco λειτουργεί ένα πρόγραμμα χρηματοδοτούμενο από το ΕΣΠΑ, το υπουργείο Εργασίας και την Ε.Π.ΑΝ.Α.Δ για την καταπολέμηση της φτώχειας. Αυτές τις δομές αν τις ακούγαμε σε άλλα πλαίσια πιθανόν να θεωρούσαμε ότι έχουν δημιουργηθεί από συλλογικότητες από τα κάτω (π.χ. τράπεζες χρόνου, κοινωνικοί λαχανόκηποι, κοινωνικά φαρμακεία κλπ). Έχουμε λοιπόν έναν οργανισμό που χρησιμοποιεί χρήματα της Ευρωπαϊκής ένωσης και του Υπ. Εργασίας και αναλαμβάνει να κάνει ‘φιλανθρωπικό’ έργο με αυτά τα χρήματα που υποτίθεται ότι έχουν παραχθεί από και ανήκουν στην ίδια την κοινωνία.
6.προγραμματιστικός όρος. Χρησιμοποιείται για να περιγράψει τον κύκλο διαδικασιών που λόγω κάποιων λογικών σφαλμάτων δεν μπορεί να τερματίσει ποτέ.
7. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και όμορφες προσπάθειες όπως για παράδειγμα οι όλο και αυξανόμενες προσπάθειες χιπ χοπ καφενείων κλπ σε αυτοδιαχειριζόμενα στέκια
